“İkiqai” termini səhər səni yerindən durğuzan şeyi tərif edir. Bu iş də ola bilər, ailən də, hətta çox sevdiyin hobbin də. Bir növ, “yaşamaq məqsədi” deməyin daha sadə formasıdır.

Gecə qatarında qarşımdakı oturacağa yayxanmış adam artıq yuxuya getmişdi, telefonun zəngi qulaqlarına çatmırdı, yanındakı sərnişinlərin baxışları isə vecinə deyildi. Ona gecə gəzintisindən qayıdan sərxoş tələbə demək olmazdı. Qırışmağına baxmayaraq, şıq kostuyumundan və çıxardığı cilalı ayaqqabılarından (sərxoşluğun dibində belə bu adəti tərgidə bilməzsiniz) şirkət işçisi olduğunu, özü də işində uğurlu olduğunu anlamaq olardı.

Tokioda gecə vaxtı belə mənzərələrlə rastlaşmaq adi haldır: şirkət işçilərinin əndirabadi formalı bədənləri oturacaqlara sərələnir, qapı ağızlarında yıxılır, stansiyalarda orda-burda görünür. Bu dağılmış halları İnstagram səhifələrində viral olur, tez-tez fotoqraflar tərəfindən ölümsüzləşdirilir. Axşam gec saatlara qədər çalışdıqları və işdən sonra yoldaşları tərəfindən içki içməyə şirnikləndirildikləri üçün çoxları evə gedən qatara çata bilmir və küçədə gecəməli olur. Çox gülməli görünsə də, əslində, bu tablo bir millətin işləməyə həddən artıq bağlı olmağını əks etdirir. Yavaş-yavaş yerli olmayanlar üçün də bu mənzərə adiləşməyə başlayır. Amma yaşı ötmüş taksi sürücüləri, həmişə işləyən mağaza satıcıları və son saatları güdənlər gecəyə qarışanda, Yaponiyanın geniş iş etikası gözə batmağa başlayır. Deyə bilərik ki, iqtisadi səbəblər Yaponiyanın iş-həyat qeyri-mütənasibliyində əsas rolu oynayır, lakin eyni zamanda, “ikiqai” də bu məsələnin kökü və həllinə açar ola bilər: “əgər bir şirkətdə işləyirsinizsə, böyük ehtimalla artıq şirkəti “ikiqai”niz etməyə itələnmisiniz”.

“İki” (生き) – “həyat” və “qai” (甲斐) – “dəyəri”/ “ona dəyən” sözlərindən ibarət “ikiqai” (生き甲斐) termini  “insanı hər səhər yuxudan oyadıb hərəkətə keçirən böyük enerji və arzu” deməkdir. Bu iş də ola bilər, ailən də, hətta çox sevdiyin hobbin də. Bir növ, “var olmaq üçün bir səbəb” deməyin daha sadə formasıdır.

Keçmiş korporasiya işçisi Masataka Şintokudan bu qədim termini izah etməyini istəyəndə deyir:

“Bu sənin yaşamaq səbəbindir. Əgər işləyəndə kefin kök olursa, o, “ikiqai”n ola bilər. Həmçinin, ailəni sevirsənsə və onlar üçün nəsə edə bilirsənsə, bu da “ikiqai”dir.”

Baxmayaraq ki, beynəlxalq arenada bu motivasiya verən, tərcüməsi olmayan söz kimi geniş maraq doğurub, sözün ana vətəni təxəyyüllə reallığı birləşdirməyə çətinlik çəkir. Həyatı yaşamağa dəyər edən dərin motivasiyalı sözün kəşfi ilə sutkanın 14 saatını kompyuter ekranının qarşısında keçirmək arasındakı kəskin fərq aydın görünür. Amma Yaponiyanın 20-ci əsrdəki sürətli inkişafını nəzərə alanda o qədər də inanılmaz görünmür.

Düz 14-cü əsrə və uzun müddət davam edən mənsəbə fokuslanan iyerarxiya sistemini əsas götürən cəmiyyətdən gələn söz, bir də 1912-ci ildə Natsume Sosekinin “Kokoro” kitabı ilə müasir dünyada diqqət çəkməyə başladı. “Hər şeyin qəlbi” mənasına gələn əsər gənc tələbənin yaşlı məsləhətçisi ilə birgə özünükəşf səyahətindən bəhs edir. Meici erasının sonunda Yaponiyanın özünütəcriddən əl çəkib, beynəlxalq və indistrual dünyaya qapılarını açdığı dövrdə nəşr edilən “Kokoro” milləti yeni həyat tərzini mənimsəməyə itələdi.

Terminin mənası bir çox araşdırmalar və yazılarla cəmiyyətin gözündə bulanıqlaşdırılsa belə, yavaş-yavaş daha ali məqsədlər üçün sui-istifadə edilməyə başlanılırdı. Honq Konqdakı Çin Univerersitetinin antropatoloqiya kafedrasının professoru Qordon Matyu qeyd edir ki, müəyyən limitlər və mükafatlar qoymaqla, cəmiyyətin ümumi maraqları xeyrinə “fərdlərin bir “ikiqai” yolundan digərinə keçmələrinə şərait yaradılır.”

İqtisadi uğur dövründə əsas rolu artan iş əmsalı oynayırdı. Matyu izah edir ki, “ikiqai” üçün ciddi təzyiq var idi. Əgər bir şirkətdə işləyirsinizsə, böyük ehtimalla artıq şirkəti “ikiqai”niz etməyə itələnmisiniz, əgər bu hələ baş verməyibsə, deməli, sizdə nəsə qaydasında deyil”.

Baxmayaraq ki, işi “ikiqai” kimi qələmə vermək həddən artıq açıq-aydın olan istismara bənzəyir, həm də bir başqa ənənəvi terminin mənasına diqqət çəkir. “İttaiken” özündə yaponların harmoniya anlayışı olan “va”ya xidmət edən, “bir qrupa bağlanmaq”dan pöhrələnən anlayışdır. Yaponiyanın iqtisadi uğuru ilə fərdlərin “ikiqai”ni həyatlarına daxil etmə həvəsləri eyni zamanda artmağa başladı. Beləliklə, qısa zamanda bir-biri ilə bağ qurdu, elə dolaşdı, kişiləri ofisdə, qadınları evdə qoyaraq uzun illərdir iş-həyat balanslarını idarə edir.

Kişiləri işlərini həyatlarındakı birinci mövqeyə gətirmə tələbi elə bir həddə çatdı ki, təkcə şirkətə sədaqət tələb etmir, həm də qeyri-adi bir formada, əldə edilən nəticə və proqresdən çox, sərf edilən vaxt və zəhmətə qiymət verilir. Uzun iş saatları və fəda edilən əlavə saatlar yaxşı addım kimi görünür, hətta “qanbaru”, yəni “çox çalışmaq” fəlsəfəsi yüksək qiymətləndirilir. Təkcə şirkət işçiləri üçün yox, qısa zamanda bağlanmaq da daxil olmaqla, ümumi iş idealına çevrildi.

Demək olmaz ki, işə bağlanmaq yalnız məmurlar üçün, ya da yeni bir anlayış idi. Aşçılardan tutmuş, dülgərlərə qədər – istənilən bir iştə ustalıq Yaponiyada hər zaman böyük hörmət görüb. İstəyir təzə hobbi seç, yaxud da özünə kariyera yolu seçən gənc tələbə ol – bir işə fokuslanmağa erkən başlamaq yaxşıdır. Yüksək peşəkarlaşma ölkənin hər küncündəki dükanlarda və restoranlarda öz dəyərini göstərir. Yol qırağındakı kiçik dükanda bişirilən ramen olsun, ya da ancaq təzə bişmiş şirin kartof satan səyyar dükan – əmin ola bilərsiniz ki, burada işləyən aşpazlar həmin yeməyi mükəmməlləşdirməyə ömürlərini sərf ediblər.

“Yaponiya kasıblaşdıqca, böyük ehtimalla, daha çox xoşbəxt və “ikiqai” ilə səsləşən həyata qovuşdu.”

Ustalıq nəsildən-nəslə ötürülürdü. Əksər hallarda, bir ailənin soyadı istehsal etdikləri məhsulun keyfiyyəti üçün əmsala çevrilirdi. Tokionun Ubukaya əyalətində hazırlanan qayçının keyfiyyəti 200 illik ümumi təcrübəyə əsaslanır, Kiotonun Aritsuqu bıçaq düzəldənlərinin kökü isə 16-cı əsrə qədər gedib çıxır. Təbii ki, işinə bağlanmaq Yaponiya üçün qeyri-adi bir anlayış deyil, lakin əsrlərdir fəaliyyət göstərənlərdən tutmuş, yeni işə başlayanlara qədər hər bir sənətkarın öz gördüyü işə belə bağlılığı ömrünü bir sənətə fəda etməyin qiymətini ortaya çıxarır.

Ənənəvi iş mühiti dəqiq iş saatları və tətillərlə qüvvədə qalsa da, iqtisadi eniş yeni yollar açıb. Artıq işi “ikiqai”si edənlərə yeni “startup”larda o qədər də tutulmur. Bununla yanaşı, Tokioda sərbəst çalışmaq (freelance), yaxud evdən işləmək, ya da açıq iş mühitləri daha çox maraq doğurmağa başlayıb.

Matyu deyir ki, artıq daha fərqli yapon dünyası var, insanların öz fərqli “ikiqai”lərini axtarmaq üçün daha çox şansları var. Yaponiya kasıblaşdıqca, böyük ehtimalla, daha çox xoşbəxt və “ikiqai” ilə səsləşən həyata qovuşub.

“Çünki artıq cəmiyyətimizdə yaşamaq üçün daha çox yol var.”

Yenə də demək olmaz ki, iş-həyat balansı artıq Yaponiyada ideal səviyyəyə çatıb. Hələ də həftədə yeddi gün işləyən suşi aşpazları, təqaüdə çıxdıqdan sonra gözətçi, dayanacaq nəzarətçisi və ya muzey bələdçisi, taksi sürücüsü işləyənlərin sayı artmaqdadır. Lakin artıq yeni şanslardan söhbət gedəndə gözlə görünən artım mövcuddur.

Son illərdə fərdiləşməyə doğru addımlar atılıb. “The Japan Times” istinadən deyə bilərik ki, artıq “iş xəyalı qurmaq” tabu deyil, işçilər yeni vəzifələrdə öz “ikiqai”lərini axtarmaqda, yeni bacarıqlar qazanmaqda və fokuslarını genişləndirməkdə sərbəstdirlər. Bu yeni baxış korporasiya işçiləri üçün tam da açıq deyil. Hələ də ofis menecerlərini əlavə saatlarda işlətsələr də, bu adət işçi cəmiyyətinin hər bucağına sirayət edib.

2011-ci ildə Yaponiyanın ilk aşpazlıq məktəblərindən birini açana qədər düz 20 il ingilis dili müəllimi işləyən Ayuko Kokado belə açıqlayır:

“Həftə ərzində 6, ya da 7 gün işləyirdim. Özü də uzun saatlar. Bəzən daimi müəllim kimi sadəcə işdə olmağım tələb olunurdu. Çox tipik yapon işləmə tərzidir, həm də olduqca streslidir.”

Ayuko müəllimlik etməyi sevməyinə baxmayaraq, daimi işindəki kiçik fasilələrdən yararlanıb yemək və gəzməyə olan həvəsini kəşf etdi (bu, demək olar ki, bütün yaponların sevdiyi şeylərdir 😀 ). Artıq, o, bir suşi və sake təlimatçısı kimi dünyanın hər tərəfindən tələbələri öz “Buddha Bellies Cooking School” məktəbinə qəbul edir. Həmçinin, şəxsi aşpaz kimi dünyanı gəzir. Azadlıq və yeni imkanlardan faydalana bilən Kokado inanır ki, kariyeraya çoxşaxəli baxış iş və “ikiqai”ni balanslaşdırmağın ən yaxşı yoludur.

“Bir “ikiqai” olmamalıdır. Bir şeyə fokuslansanız, özünüzü çox yorub marağınızı itirə bilərsiniz. Müxtəlif bacarıqlarınız olsa, rahatlıqla uyğunlaşar və həvəsdən düşməzsiz – bu, mənim “ikiqai” tərzimdir”, – Kokado deyir.

Gənc nəsil artıq iş və “ikiqai” dolaşığını açıb, bu terminə öz mənalarını yükləməyə başlayır. Görünür, Yaponiyanın iş-həyat qarmaşasını daha parlaq gələcək gözlədiyinə ümid etmək olar.

Cəmilə Məmmədli © yapon.az 2020