Əgər nə vaxtsa yaponlara dininin nə olduğu barədə sual versəniz, yəqin ki, bir çoxu heç bir dinə etiqad etmədiyini deyəcək. 2018-ci il ISSP (Beynəlxalq Sosial Sorğu Proqramı) tərəfindən aparılan sorğuya görə, yaponların 62%-i heç bir dinə sitayiş etmədiyini bildirib.
Yaponların pul və siyasət mövzuları ilə yanaşı, din haqqında danışmağı tabu hesab etməsi dəfn mərasimlərini məbəd, nikah mərasimlərini kilsədə keçirməsi, yeni ilin ilk günləri məbədləri ziyarət etməsi, hətta “Milad bayramı”, “Sevgililər günü” və “Hellouin” kimi bayramları qeyd etməsi ilə ziddiyyət təşkil edir, elə deyilmi?
Bütün bunlara baxmayaraq, nə üçün yaponlar heç bir dini etiqadlarının olmadığını deyirlər?
Beləliklə, bu dəfəki məqaləmizdə Yaponiyada dinlərin tarixi və yaponların özlərini dinsiz adlandırma səbəblərindən bəhs etmək istəyirik.
- Buddizmin əsasının qoyulması və şintoizmin başlanğıcı
Bir çox insanlar yaponların ilk dininin şintoizm olduğunu düşünürlər. Bu düşüncə şintoizmin yaponların qədim zamanlardan bəri yerli inancı olması ilə əlaqəndirilir. Lakin Yaponiyada yayılan ilk din 538-ci ildə Çinin təsiri ilə yayılan buddizm dini olmuşdur. Belə ki, şintoizmin xüsusi ritual və prinsipləri olmadığından, yaponlar onu din hesab etmirdilər. Buna görə də, buddizm Yaponiyada yayılmağa başladığı zaman imperator məhkəməsi (həmin dövrdə Yaponiyanı idarə edirdi) bu dini məmnuniyyətlə qəbul etmişdir. Hindistanda yaranan və Asiya, Çin, Koreyaya yayılan buddizm təkcə din deyil, həm də liderlərin hakimiyyətin mərkəzləşdirilməsini təmin etməsi üçün istifadə etdikləri bir sistem idi. Bundan başqa, buddizm şintoizmdə çatışmayan bütün düşüncə və inanc idarəsinə malik idi.
Təxminən 300-cü ildə Yaponiyada bu günkü imperator ailəsinin əcdadları tərəfindən ilk vahid dövlətin əsası qoyulmuşdur. Buddizm bir neçə kiçik tayfanı birləşdirmək və mərkəzləşdirilmiş hökumət yaratmaq üçün ən sərfəli vasitə idi. Lakin gözləntilərin əksinə, buddizmin yayılması müxtəlif problemlərin başlanğıcına səbəb oldu. Kifayət qədər güclənən rahiblər silahlanmağa və daha çox torpaq və pul üçün imperator məhkəməsini hədələməyə başladılar. Həmin dövrdə zadəganların demək olar ki, hamısı buddizmə sitayiş etdiyindən, rahib döyüşçülərə qarşı döyüşmək və ya onları öldürdüyü təqdirdə tanrı tərəfindən cəzalandırılmaqdan ehtiyat etdiklərinə görə, çox vaxt sadəcə rahiblərə itaət etməli olurdular. Bu baxımdan, hadisələr Avropada baş verən “Kanossaya gedən yol” (Road to Canossa) hadisələri ilə oxşarlıq təşkil edir.
VIII əsrin əvvəllərində şintoizm haqqında iki tarixi kitab- “Kociki” (古事記) və “Nihon şoki” (日本書紀) qələmə alınmışdır. Yaponiyanın yaranması, tanrı və ilahələrin imperator məhkəməsinin səlahiyyətlərini gücləndirməsi və şintoizmin varlığı və xüsusiyyətlərinin buddizm sayəsində tanınmasından bəhs edən hər iki kitab bir növ, şintoizmin bu kitabların yazıldığı dövrdə yaranmasına işarə edir.
VIII əsrdən etibarən, tədricən şintoizm və buddizmin “sinkretizasiya”sına (müxtəlif dinlərin, mədəniyyətlərin birləşməsi və ya birləşməsinə cəhd edilməsi) başlandı. Bununla da, X əsrə qədər “Yaponiyadakı tanrılar real dünyada şərti formada peyda olmuş buddalardır” fikrini əsas tutan “təzahür nəzəriyyəsi” tamamlanmış oldu.
Buddizmdən qurtula bilməyən imperator məhkəməsi bundan xalqı idarə etmə yolu kimi istifadə edərək, şintoizmin də buddizm kimi əhəmiyyətli din olduğu düşüncəsini yaymaqla, öz nüfuz və gücünü qoruyub saxlamağa nail oldu. Müasir dövrdə Yaponiyada kifayət qədər məbəd və ziyarətgahların olmasının səbəbi də elə budur.
- Yeni buddizm təriqətləri
Heian dövründən Kamakura şoqunluğunun (1185-1333) qurulmasına qədər davam edən məbəd və rahiblərin etdiyi istismarlar, tez-tez baş verən çoxsaylı təbii fəlakətlər, tədricən güc əldə edən samuraylar tərəfindən aparılan müharibələr dövründə buddizm yalnız imperator ailəsi və nüfuzlu zadəganlar arasında yayılmışdı. Şintoizmin xüsusi dini qayə və prinsipləri olmadığından, aşağı təbəqəli samuraylar və kənd təsərrüfatı ilə məşğul olan adi insanlar hələ də dini inanca malik deyildilər. Lakin Kamakura dövründə 6 yeni buddizm təriqətinin əsası qoyuldu. Bu məzhəbləri birləşdirən ümumi xüsusiyyət ağır ritualların mövcud olmaması idi. Həmin dövrə qədər insanlar “dini həqiqətə çatmaq” və “cənnətə düşə bilmək” üçün bütün günü sutra oxumaq və ya müxtəlif sərt mühitlərdə tənha qalmaq (məsələn dağda) kimi ağır rituallar yerinə yetirməli idilər. Lakin aşağı sinfə mənsub samuraylar müharibədə döyüşməli və yoxsul kəndlilər təsərrüfat işləri ilə məşğul olmalı olduğundan, bunun üçün kifayət qədər vaxt ayıra bilmirdilər. Yeni yaranmış 6 təriqətdə isə insanların ruhlarının azad olması və “cənnətə gedə bilmə”si üçün daha asan rituallar – dini nəğmələr ifa etmək, meditasiya etmək və ya sadəcə rəqs etmək yer alırdı. Bu din samurayların və zadəganların törətdiyi müharibə, aclıq və qıtlıqdan əziyyət çəkən insanları xilas etmək üçün vasitə idi.
Buddizmin bu təriqətləri bir çox insanın həyatını xilas etsə də, digər tərəfdən, din və siyasətlə bağlı problemlərin daha da kəskinləşməsinə səbəb olmuşdur. Aşağı təbəqəli samuraylar və kəndlilər sadə rituallar yerinə yetirməklə cənnətə gedən yolu təmin etdiklərinə inandıqlarından, artıq hökumətə qarşı mübarizəyə başlamaq üçün həyatlarını riskə atmaqdan çəkinmirdilər. Beləliklə, bir məzhəb altında birləşən yaponlar XV əsrdən etibarən Yaponiyanın hər yerində hökumətə qarşı tarixdə “ikkou-ikki” (一向一揆) adı ilə tanınan üsyanlara başladılar.
- Buddizmin təcridi və konfutsiçiliyin tətbiq edilməsi
Buddizmlə bağlı problemlərin dərinləşdiyi dövrdə bu xaosa 3 məşhur samuray lideri- Oda Nobunaqa, Toyotomi Hideyoşi və Tokuqava İeyasu son qoymağa müvəffəq oldu.
Əvvəlcə, Oda Nobunaqa 1571-ci ildə qərargah məbədlərini, həmçinin, “Hieizan Enryakuci” (比叡山延暦寺) məbədini yandırıb yerlə yeksan etdi və hərbi qüvvələri ilə üsyanı yatırdı. On minlərlə buddist rahibləri və onların ardıcıllarını edam etdirən Nobunaqanın “iblis” adlandırılmasının səbəblərindən biri də elə bu idi. O zamanlar bir çoxları tanrı tərəfindən cəzalandırılmaqdan qorxduğundan, nüfuz sahibi olan məbədlərə birbaşa hücum etməyə cəsarət etmirdilər.
Oda Nobunaqanın tabeliyində olan Toyotomi Hideyoşi, məbədlərə və rahiblərə hücum etmək və onları sıxışdırmaq siyasətini həyata keçirməyi öz üzərinə götürdü. 1588-ci ildə o, əkinçilərin və məbədlərin katana qılıncları, nizə kimi silahları saxlamasını qadağan edən “Qılınc ovu” adlanan qanun qəbul etdi.
Edo şoqunluğunun əsasını qoymaqla 2 əsrlik sülh dövrünü bərqərar edən və məbəd və rahiblərin səlahiyyətlərinin sıxışdırılması ilə onlara qarşı aparılan zorakılığın daha çox müqavimət və üsyanla nəticələndiyini görən Tokuqava İeyasu buddizmin “öhdəsindən gəlmək” üçün 2 siyasi sistem tətbiq etdi:
1)“Honmatsu seido” (Honmatsu sistemi- 本末制度)
2) “Danka seido” (Danka sistemi- 檀家制度)
Honmatsu məbədlər və təriqətlər arasında hansının daha çox güc və nüfuza malik olduğuna qərar verən bir piramida sistemi idi. Bu siyasətin tətbiq edilməsi ilə “piramidanın zirvəsində yer alan” məbədlər onlara yüksək məqam verdiyinə görə hökumətə qarşı minnətdar olmağa və dediklərini yerinə yetirməyə, “piramidanın aşağı hissəsində yer alanlar” isə yüksək məqama sahib olan nüfuz sahibi məbədlərə qarşı mübarizəyə və hökumətə tabe olmağa başladılar. Başqa sözlə, bu sistem məbədlərin diqqətini siyasi hakimiyyətə deyil, daxili münaqişəyə yönəltdi və hökumət məbədlərin üsyanlarını yatırmağa nail oldu.
Danka isə Yaponiyanı kiçik vilayətlərə ayıran və hər bir əraziyə bir məbəd təyin edən sistem idi. Bu məbədlər ailə qeydiyyatının idarə olunması və həmin vilayətlərdə yaşayan insanların dəfn mərasimlərinin keçirilməsi üçün məsuliyyət daşıyırdı. Bu, artıq hər bir məbədin öz ardıcıllarını qazanması və dəfn mərasimlərindən müəyyən miqdarda pul əldə etməsi demək idi. Nəticədə, təbliğat aparmağa ehtiyac duymayan məbədlər getdikcə hökumətə qarşı daha çox minnətdar olmağa və narazılıqlarını unutmağa başladılar. Danka siyasəti ilə Tokuqava hər kəsi öz ailə məlumatlarını yerli məbədlərində qeydiyyatdan keçirməyə məcbur etməklə, faktiki olaraq buddizmi milli dinə çevirməyə də nail oldu. Bu eyni zamanda, xristianlığı Yaponiyadan uzaq tutmaq və gizli şəkildə xristianlığa sitayiş edənləri yaxalamaq məqsədi daşıyırdı.
Hökumət xristianlığın şoqunluğun mütləq hakimiyyətə yaratdığı təhlükədən ehtiyat edərək, 1612-ci ildə xristian dininə sitayişi tamamilə qadağan edən qanun qəbul etdi. Beləliklə, Tokuqava şoqunluğu buddizmdən istifadə edərək sülh yolu ilə üsyan və çəkişmələri nəzarət altına almağa müvəffəq ola bildi. Məhz buna görədir ki, müasir dövrdə yaponların əksəriyyəti məbədi yalnız dəfn mərasimləri zamanı və ya ailə üzvlərinin məzarlarına baş çəkmək üçün ziyarət edirlər.
Bununla belə, məbədlər artıq “ailələrin qeydiyyatı və dəfn mərasimləri üçün ictimai idarə” vəzifəsini yerinə yetirdiyindən, hökumət əhalinin inancını idarə edə bilmək üçün yeni bir sistem tətbiq etməli idi. Beləliklə, şoqunluq rəsmi olaraq “şuşiqaku” (朱子学)-neokonfutsiçiliyi insanlar, xüsusən də samuray sinfi arasında yaymağa başladı. Əsas ideyası “yuxarı təbəqəyə sədaqətin vacibliyi” olan və onların əmrlərinə tabe olmağın fəzilət olduğunu vurğulayan konfutsiçilik ənənəsi bu günkü gündə də yaponlar arasında geniş yayılmaqda davam edir və özünü bir çox sahələrdə, məsələn, iş yerində işçilərin müdirlərinə öz fikirlərini deyə bilməmələri və nəticədə karoşi (həddən artıq işləmək nəticəsində ölmək) kimi dəhşətli nəticələr şəklində özünü göstərir.
- Şintoizm imperatoru “ilahiləşdirir”
265 il davam edən və sülh ilə müşayiət olunan Edo dövrünün sonunda dində daha bir mühüm çevriliş baş verdi. Edo şoqunluğu mütləq hakimiyyəti qorumaq üçün əvvəlcə ticarəti və xarici ölkələrə səyahəti (izolyasiya siyasəti) məhdudlaşdırmışdı. Lakin ABŞ donanması Yaponiyanı öz limanlarını istifadəyə açmağa məcbur etmək üçün ən son texnologiya və silahları ilə Yaponiyaya gələndə, (çünki onlar Yaponiya okeanlarının yaxınlığında balina ovlamaq istəyirdilər) şoqunluq bu əmrə asanlıqla tabe olaraq, ABŞ ilə müqavilə imzaladı.
Bundan qəzəblənən və Avropa ölkələrinin dəstəyi ilə şoqunluqlara qarşı ittifaq yaradaraq apardıqları vətəndaş müharibələrində qalib gələn samuray klanları imperatorun rəhbərliyi altında yeni qərbləşmiş Meici hökumətini yaratdılar. Yaponiya güclü hərbi gücə malik modernləşmiş ölkəyə çevrildi və qərb ölkələri ilə bərabər səviyyədə olmağa layiq müstəqil ölkə olduğunu dünyaya nümayiş etdirməyə müvəffəq oldu. Eyni zamanda hökumət hakimiyyətini gücləndirmək, imperatorun tabeliyində mərkəzləşdirilmiş və sivil bir ölkə yaratmaq üçün başqa dinləri inkar etməyə və aradan qaldırmağa, təxminən VIII əsrdən etibarən birləşən buddizm və şintoizmi tamamilə ayırmağa başladılar. Belə ki, əvvəllər təbiətə sitayişi tərənnüm edən şintoizm, indi militarizm və faşizmə rəhbərlik etmək üçün alətə çevrildi. Şintoizmin bu yeni forması bu gün “kokka-şinto” (国家神道) adlanır ki, bu da “şintoizmin millətçi forması” mənasını verir. Yaponların məktəb və ziyarətgahlarda keçirilən kokka şinto ayinlərində iştirak etməyə məcbur edilməsi “Yaponiya digər ölkələrdən üstündür” fikrinin formalaşmasına şərait yaratdı. Hətta imperatorun mütləq tanrı olduğuna və yapon xalqının həmişə onun iradəsinə tabe olmalı olduğuna inamı əsaslandırmaq üçün Yaponiyanın yaranması haqqında qədim mif olan “Kociki” (古事記) bu günkü gündə də təhsildə həqiqi tarixi hadisə şəklində şagirdlərə aşılanır.
İmperatora ibadət edilməsini təmin etmək üçün çoxsaylı tədbirlər görməsinə baxmayaraq, Meici hökuməti heç vaxt “kokka şinto”nu “din” adlandırmadı və onu “Yaponiya vətəndaşının əməl etməli olduğu adət və inanclar” olaraq qəbul etdi. 1889-cu ildə qəbul edilmiş konstitusiyanın 2-ci fəslində “din azadlığı”nın təmin edildiyi qeyd edilirdi. Bu, ilk növbədə başqa dinə inanan insanların müqavimətindən qaçmaq və sistemin sorğulanmasının qarşısını almaq üçün idi. Ancaq bu təhrif edilmiş inanclar digər ölkələrin işğalına və bu gün də sağalmayan zərər və zədələrə səbəb olan müharibələrlə nəticələndi.
- Şintoizmin təhsildən kənarlaşdırılması
Yapon militarizmi və transmilliliyinin “kokka şinto” ilə dərindən bağlı olduğundan xəbərdar olan ABŞ, 1945-ci ildə İkinci Dünya Müharibəsi başa çatdıqdan dərhal sonra siyasət və dinlərin tamamilə ayrıldığını elan etdi. Həmçinin məktəblərdə “Kociki”nin tədrisi aradan qaldırıldı. İmperator isə imperatorun ilahiləşdirilməsini inkar edən bəyannamə qəbul etdi. Bu gün Yaponiya konstitusiyası dini azadlıqlara zəmanət verir və ölkənin hər hansı milli dini olmadığından hər kəs istədiyi dinə sitayiş etməkdə sərbəstdir. Bununla belə, “kokka şinto” inancları öz təsirini itirməyib və Yaponiyanın “tanrılar ölkəsi” olduğuna inanan bir çox sağçı təşkilatlar tərəfindən hələ də dəstəklənir.
- “Tokio metrosuna zarin hücumu”
Yaponiyada din məfhumuna münasibətin kifayət qədər mənfi xarakter almasına təsir edən hadisələrdən biri də 14 nəfərin ölümü və 6300 nəfərin yaralanması ilə nəticələnən “Tokio metrosuna zarin hücumu” hadisəsi olmuşdur. Belə ki, 1995-ci ildə Asahara Şoko tərəfindən əsası qoyulan və ideyası “bu təriqətin doktrinalarına tabe olmayanlar üçün zorakılığın məqbulluğu” olan Aum Şinrikyo məzhəbinin ardıcılları tərəfindən, yaradılmasından təxminən 7 il sonra Tokio metrosuna zəhərli zarin qazı ilə terror hücumu edildi. Hadisənin nəticəsində, təriqətin fəaliyyətinə 2000-ci ildə son qoyuldu və 2018-ci ildə onun 13 liderinə qarşı ölüm hökmü oxundu. Hadisənin üzərindən 28 il ötməsinə baxmayaraq, zəhərli qazın təsirindən əziyyət çəkən qurbanların sayı heç də az deyil. Bununla belə, hələ də bu məzhəbin ardıcılı olan bir sıra təşkilatların mövcud oluğu və onların hər il 100-ə yaxın yeni ardıcıllar qazandığı deyilir. Bu hadisənin mediada geniş şəkildə işıqlandırılması və məktəblərdə tədris olunması, dinin təhlükəli olması fikrinin yaponların şüurunda daha dərindən kök salmasına təkan vermişdir.
- Yaponlar həqiqətən də “dinsiz”dilər?
Yaponların bu qəribə xüsusiyyətini anlamaq üçün sizə ipucu verə biləcək bəzi fikirlər var. Hər şeydən əvvəl, “dinsizlik” anlayışı monoteizm və politeizmdə fərqli anlayışlardır. Əgər siz monoteizm mədəniyyətinə mənsubsunuzsa və özünüzü “dinsiz” adlandırırsınızsa, bu, tanrının mövcudluğuna inanmadığınızı və ateist olduğunuzu bildirir. Halbuki, politeizmdə “dinsiz” dedikdə, sadəcə olaraq “bir dinin müəyyən etdiyi müəyyən bir tanrıya inanmıram” fikri əsas tutulur. Bu, hər bir şeydə ruhun mövcudluğuna inamı təmsil edən şintoizmdə də belədir. Məqalənin əvvəlində də bəhs etdiyimiz kimi, şintoizm yaponlar tərəfində din kimi qəbul edilməmişdir. Sorğularda şintoist olduqlarını cavablandıran yaponların bir neçə faizi, əsasən, Meici dövründə imperatoru ilahiləşdirən “kokka-şinto”ya inananlardır.
Əsrlər boyu hərbi gücə sahib olan məbəd və rahiblərin hökuməti devirməyə çalışması bir çox üsyanların başlanmasına təkan vermişdir. Eyni zamanda, xristianlığın yayılmasının qarşısının alınması, bu dinə sitayişin qadağan edilməsi və xristianlığı qəbul edənlərin “düşmən” adlandırılması da buna bir nümunədir. Beləliklə, Yaponiyada “dindar olmaq” və “üsyankar olmaq” eyni məna daşıyırdı. Hətta bu gün cəmiyyətdə bir yaponun hər hansı bir dinə sitayiş etməsi fikrini səsləndirməsinin başqalarında həmin şəxsə qarşı şübhə yaratması heç də təsadüfi deyil.
Əksər dinlərin “bəla” adlandırılması və fəaliyyətlərinin siyasi hakimiyyət tərəfindən məhdudlaşdırılmasına baxmayaraq, onların ayinləri həmin dövrü idarə edən hakimiyyət tərəfindən məharətlə istifadə olunmuşdur. Edo dövründə hər bir vətəndaşın ailəsi ilə əlaqəli məlumatları məbədlərdə qeydiyyatdan keçirməsi, insanların həqiqi inanclarından asılı olmayaraq dəfn mərasimlərini məbədlərdə keçirməyə məcbur edilməsi, həmçinin “qərbləşmə” dövründən sonra, Meici hökumətinin sivil militarizm ölkəsi yaratmaq üçün “kokka şinto” və onun ideyalarını tətbiq edərək onu din deyil, sadəcə sağlam düşüncə şəklində qələmə verməsi elə bu qəbildəndir. Beləliklə, əsrlər boyu yaponlar “dini fəaliyyətlərdə iştirak etmək, lakin özlərini dindar adlandırmama“ təcrübəsini yaşamışlar ki, bu da məsələn, “kilsədə toy təşkil etmə və ya Milad bayramını qeyd etmə” ni mümkün edir. Yəni, yaponlar hələ də dini fəaliyyətdən qaynaqlanan adətlərə riayət etsələr də, onların əksəriyyəti tanrılara inanmır və dinlərin doktrinalarını mənimsəmir, buna görə də özlərini “dinsiz” adlandırırlar.
Beləliklə, Yaponiyada hazırkı “din” anlayışı dinin özünün inkar olunmasına baxmayaraq, insanları idarə etmək və manipulyasiya etmək üçün onun ayin və ideyalarından məharətlə istifadənin tarixi təkrarı əsasında yaradılmışdır.
Günel İsmayılova ©yapon.az2023
